نورپردازی مساجد

مسجد، از نخستین نهادهایی است که در صدر اسلام و به هنگام هجرت رسول اکرم (ص) از مکه به مدینه شکل گرفت. شکل‌گیری مساجد از مصادیق بارز نهادهای اسلامی در جامعه اسلامی است. نقش آفرینی مساجد در تمام عرصه‌ها و شئون جامعه اسلامی، سبب توسعه و گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی بوده است.
در باره فلسفه وجودی مسجد می توان گفت: اولین و مهمترین فلسفه به وجود آمدن مسجد، ایجاد جماعت و ارتباط مردم با خدا و ذکر یاد حق تعالی است. وجود مسجد در سایه یاد خدا و ارتباط معنوی مردم با خدا، اهداف اخلاقی و تربیتی، دوری از انحراف و جرم و حتی اهداف اجتماعی و اقتصادی نیز محقّق می شود. در آیات قرآن این مسئله چندین بار با تعابیر گوناگون آمده است. قرآن کریم در این زمینه می فرماید: «(این چراغ پرفروغ) در خانه‏هایى قرار دارد که خداوند اذن فرموده دیوارهاى آن را بالا برند (تا از دستبرد شیاطین و هوسبازان در امان باشد)، خانه‏ هایى که نام خدا در آنها برده مى‏شود، و صبح و شام در آنها تسبیح او مى‏گویند».در جای دیگری می فرماید: «… و مساجدى که نام خدا در آن بسیار برده مى‏شود، …». همچنین در آیه دیگری می فرماید: «و کیست ستمکارتر از آن کس که از بردن نام خدا در مساجد او جلوگیری کرد و در ویرانی آن ها تلاش کرد؟ …».
از این آیات معلوم می شود که فلسفه بنای مسجد، در درجه اول، عبادت و یاد خدا و ارتباط معنوی خلق با خالق است. البته یاد خدا مصادیقی دارد که بارزترین آنها نماز است.
هدف از نورپردازی مساجد ، تکریم و حفظ شخصیت مساجد، ترویج و زنده نگه داشتن هویت و شخصیت مساجد، زیباسازی و ارتقاء کیفیت نورپردازی مساجد به عنوان قلب روشن محلات، پیش گیری از اجرای طرح های نامطلوب، کم ارزش و ناهماهنگ با شخصیت مسجد، پیش گیری از تخریب جداره مساجد بواسطه نورپردازی، ارائه یک چارچوب و راهنمای کلی برای نورپردازی مساجد و حمایت و تشویق هنرمندان در جهت ایده پردازی خلاقانه و ارائه طرح های بدیع و با ارزش است.

اهداف نورپردازی مسجد

– تکریم و حفظ شخصیت مساجد
– ترویج و زنده نگاه داشتن هویت و شخصیت مساجد
– زیباسازی و ارتقائ کیفیت نورپردازی مساجد به عنوان قلب روشن محلات
– پیش گیری از اجرای طرح های نامطلوب ، کم ارزش و ناهماهنگ با شخصیت مسجد
– پیش گیری از تخریب جداره مساجد بواسطه نورپردازی
– ارائه یک چارچوب و راهنمای کلی برای نورپردازی مساجد
– حمایت و تشویق هنرمندان در جهت ایده پردازی خلاقانه و ارائه طرح های بدیع و با ارزش
ایجاد شخصیت مستقل برای هر مسجد از طریق طرح نورپردازی توصیه می شود نورپردازی نمای بیرونی مساجد باید به گونه ای باشد که نصور سه بعدی از بنا را تقویت نماید .

• روشن نمودن گلدسته ها با استفاده از نور گرم به گونه ای که جزئیات بدنه آن را در صورت واجد ارزش بودن نمایش دهد.
• برای نورپردازی مسجد حتی الامکان از چراغ های دفنی استفاده گردد و نور به صورت یکنواخت در فضای محصور ایوان به نمایش در آورده شود.
• برای نورپردازی ورودی استفاده از چراغ های دفنی در دو طرف ورودی ها پیشنهاد می شود.
• رنگ نور مجاز برای نورپردازی مساجد به ترتیب اولویت سفید ، زرد، سبز و آبی فیروزه ای است.
• رنگ نور قالب باید سفید ویا زرد باشد.

نورپردازی پل ها
در نگاه نخست، پل ها سازه هایی عملکردی هستند و قسمت های مختلف شهر را به هم ارتباط می دهند که معمولاً از سنگ، چوب، آهن، فولاد، بتن یا مواردی از ترکیب آن ها ساخته می شوند. پل های شهری معمولاً مسیر و معبری هستند بر رودها، کانال ها، خطوط راه آهن، دره ها و خیابان ها و اغلب به عنوان نقطه جهت یابی برای محدوده اطراف به کار می روند.
شیوه های مختلف نورپردازی پل ها
امروزه دیگر پل ها تنها نقش عملکردی ندارند، بلکه نقش زیباشناسانه و هویت بخشی آنها به شهر از اولویت بیشتری برخوردار است. به این ترتیب، نقش پل های شهری در سیما و منظر شبانه شهر نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار می شود و به موضوع های مطلوبی جهت روشن شدن و نورپردازی تبدیل می شوند.
نورپردازی پل ها اغلب با سه رویکرد صورت می گیرد: نورپردازی عملکردی، نورپردازی به منظور زیبایی و نورپردازی به منظور هویت بخشی.
در نورپردازی پل، توجه به ویژگی سازه ای و عناصر شکل دهنده به ساختار پل نقشی اساسی در برنامه ریزی و طراحی نورپردازی به عهده دارد. طراح نورپرداز با تأکید بر بخش های مختلف سازه شکل دهنده به پل، تصویری متفاوت را از یک پل به نمایش می گذارد.
جنس پل و جزئیات باید توسط نورپرداز مورد توجه قرار گیرد.

ضریب نگهداری

ضریب نگهداری (MF)
نسبت بین مقدار درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ /روﺷﻨﺎﻳﻲشدت ﻣﻨﺒﻊ نور پس از ﺑﻪ درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ / ﺷﺪت روﺷﻨﺎیی اوﻟﻴﻪ آن.
ضریب نگهداری سطح (SMF)
نسبت قابلیت بازتاب نور اوﻟﻴﻪ از ﺳﻄﺢ در ﻳﻚ زﻣﺎن ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻪ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺑﺎزﺗﺎب آن .
معرفي ضريب نگهداري
درخشندگي/شدت روشنايي اوليه اي كه توسط تاسيسات روشنايي فراهم مي شود، در طي طول عمر تاسيسات روشنايي رفته رفته كاهش مي يابد. جهت اعمال كردن اين كاهش در طراحي، از “ضريب نگهداري” استفاده مي شود كه به شكل زير تعريف مي گردد:
نسبت درخشندگي/شدت روشنايي متوسط در يك سطح مشخص بعد از يك دوره زماني بكار گيري يك تجهيز روشنايي، به درخشندگي/شدت روشنايي متوسط بدست آمده تحت همان شرايط براي همان تجهيز در هنگام نو بودن آن را “ضريب نگهداري”گويند. عبارت “ضريب استهلاك” براي مقدار عكس اين عبارت استفاده مي شود.
البته لازم به ذكر است كه در طراحي روشنايي، يكي از معيارها حداقل مقدار درخشندگي/شدت روشنايي متوسط در معبر بوده كه با فرض انجام برنامه تعميرات و نگهداري در « دوره زماني مشخص » و با اعمال ضرايب نگهداري حاصل مي گردد. اما در مورد فاكتورهاي مربوط به خيرگي و نور مزاحم (مانندTI) ، طراحي روشنايي با مقادير اوليه (حد اكثر) پارامترها صورت پذيرفته و در نتيجه ضريب نگهداري براي آن اعمال نمي گردد.
اهميت و لزوم نگهداري تجهيزات روشنايي معابر
تمامي طرح هاي روشنايي با گذشت زمان از لحظه بهره برداري به صورت تصاعدي كم نور مي شوند. اين كاهش نور عمدتاً يا به خاطر تجمع گرد و خاك و كثيفي بر روي تمامي سطوح لامپها و چراغ هاي در معرض آلودگيها بوده كه باعث كاهش شفافيت يا قدرت بازتاب نور مي شود و يا به دليل تنزل در شار نوري خروجي لامپ و نقص عملكرد آنها مي باشد. به همين دليل در صورت جلوگيري نكردن از اين مسائل، نور خروجي لامپهاي موجود در تأسيسات بسيار كم شده و روشنايي مربوطه ضعيف خواهد شد. اين كاهش نور از آنجا كه به صورت تدريجي مي باشد، ممكن است فوراً قابل تشخيص نباشد، اما كاهش تدريجي آن با گذشت زمان، مشكلاتي را براي كاربران معابر مجاور سيستم روشنايي ايجاد مي كند.
به همين دليل براي داشتن يك سيستم روشنايي كارآمد، نگهداري صحيح اين سيستم ضروري است. اين سيستمهاي روشنايي نه تنها بايد به شكل صحيح و كامل تميز شوند، بلكه نظافت آنها بايد در بازه هاي زماني مرتب انجام شود. يك برنامه نگهداري كه به خوبي طراحي شده باشد، درخشندگي/شدت روشنايي نور مور دنظر را حفظ مي كند، هزينه سرمايه گذاري و هزينه هاي عملكردي راكاهش مي دهد و باعث عملكرد ايمن سيستم شده و امنيت و ايمني رضايت بخشي را براي مصرف كنندگان تضمين مي نمايد.
با اين وجود، حتي با داشتن يك برنامه نگهداري كه به خوبي طراحي و به كار گرفته شود، مقداري اتلاف نور به خاطر تضعيف تجهيزات با گذشت زمان بوجود خواهد آمد. اين اتلاف بايد در زماني كه طرح روشنايي انجام مي گيرد تخمين زده شده و به صورت يك ضريب در قالب ضريب نگهداري در محاسبات طراحي روشنايي لحاظ شود. همچنين در طراحي روشنايي معابر واقع در تونلهاي محل عبور عابرين پياده، وسايل نقليه و يا زيرگذرها، به دليل تاثير آلودگي ديوارها و سقف در ميزان روشنايي، فاصله زماني تميز كردن آنها نيز مهم بوده و مي تواند مد نظر قرار گيرد.
عوامل مؤثر بر ضريب نگهداري
عوامل مختلفي موجب كاهش نور خروجي سيستم روشنايي مي شوند. اين عوامل به دو دسته استهلاك غير قابل بازيابي و قابل بازيابي تقسيم مي شوند. عوامل استهلاك غير قابل بازيابي نظير طول عمر، ويژگي ذاتي سيستم روشنايي و محيط آن مي باشند و با نگهداري معمولي، اين استهلاك بهبود نيافته و يا ترميم آن اقتصادي نمي باشد. به همين دليل در مرحله تعيين خصوصيات يك سيستم روشنايي، اين عوامل در برنامه تعمير و نگهداري در نظر گرفته مي شوند. همچنين اثر ساير عوامل نظير ولتاژ، فركانس، دما و بالاست، كه دائمي و مهم مي باشند بايد در مرحله طراحي تخمين زده شده و در محاسبات لحاظ گردند. از اثر اتفاقات تصادفي نيز مشروط بر عدم ايجاد اختلال در عملكرد سيستم روشنايي مي توان چشم پوشي نمود. عوامل استهلاك قابل بازيابي نيز مانند نگهداري لومن لامپ، ميزان بقاي لامپ و نگهداري چراغ مي باشند كه در طي برنامه نگهداري معمولي و با عوض كردن لامپ ها، نظافت و تعويض اجزاي سيستم روشنايي بهبود مي يابند. به عنوان مثالي از نحوه ترميم عوامل استهلاك قابل بازيابي در يك برنامه نگهداري مي توان به(شكل ب) اشاره كرد. در اين شكل به وضوح مشخص مي گردد كه در يك سيستم روشنايي نگهداري نشده، نور خروجي در طي سه سال (با فرض ۳۰۰۰ ساعت بهره¬برداری سالیانه) به میزان تقریبی ۶۵٪ مقدار اولیه افت کرده ولی با نگهداری جامع از این سیستم روند کاهش در ۳۵ ٪ متوقف می شود.

اثر برنامه نگهداري
نكته زمانيكه استهلاك غير قابل بازياب ي به علت عمر تجهيز و يا تغيير رنگ آن رخ دهد، نمي توان تجهيز را به شرايط اصلي خود بازگرداند و ممكن است تعويض پوشش خارجي و يا كل چراغ ضروري باشد. چنين موردي عمدتاً براي چراغ هايي كه در فضاي پر از گرد و غبار و يا روغني قرار دارند، رخ مي دهد. در چنين مواردي در نظر گرفتن چرا غهاي درزگيري شده با درجه IP بالا (برای مثال IP6X ) در مرحله طراحی مفید می باشد.
فاصله هاي زماني بازرسي و ثبت عملكرد
بازرسي و ثبت مرتب عملكرد تأسيسات روشنايي با وجود هزينه بر بودن، به دليل بهبود ضريب نگهداري سيستم موجب صرفه جويي در هزينه ها مي شود. چنين بازرسي هايي ممكن است منجر به ايجاد تغييرات در روند نگهداري گردد تا اطمينان حاصل شود كه معيارهاي روشنايي سيستم در تمامي زمان ها حفظ مي گردد.
برنامه هاي نگهداري
برنامه منظم شستشوي سطوح داخلي و خارجي براي تجهيزات روشنايي از عوامل موثر بر ضريب نگهداري ميباشد. تعداد تكرارهاي متناوب اين برنامه به موارد زير بستگي دارد:
الف) نوع آلودگي محيط
ب) درجه حفاظت تجهيزات نوري
همچنين در اين سيستم، مهمترين تجهيز نوري چراغ مي باشد كه با درجه حفاظت IPXX و براساس قابليت ممانعت از ورود گرد و غبار و رطوبت به محفظه چراغ دسته بندي مي شود. در اين درجه بندي، عدد اول، اندازه ذره (گرد و غبار ریز یا سنگریزه درشت) را نشان مي دهد. هرچه عدد بزرگتر باشد، ذره كوچكتري امكان ورود به محفظه را دارد. عدد دوم نيز درجه محافظت در مقابل نفوذ رطوبت، از پاشيده شدن غير مستقيم به صورت فوراني پر فشار تا غوطه وري كامل را نشان مي دهد. هر چه اين عدد بزرگتر باشد، ميزان نفوذ رطوبت كمتر و درزبندي بهتري را مشخص مي كند.
براي اين چراغ، درجه حفاظت قسمت هاي نوري به خصوص اگر در محيط هايي با آلودگي متوسط/بالا استفاده شود، نوع IP6X تعیین می گردد.
عوامل موثر بر اتلاف نور
عوامل مختلفي در اتلاف روشنايي موثر بوده، ولي مقدار تاثير هر يك از آ نها با نوع لامپ، چراغ، هندسه تأسيسات و محيط تغيير مي كند. در اين ميان، يكي از مهمترين عوامل، ميزان و نوع آلودگي هوا در مناطق مختلف مي باشد. به عنوان مثالي در اين خصوص مي توان به ميزان آلودگي در مركز يك شهر صنعتي اشاره كرد كه بالاتر از ميزان آن در يك روستاست و يا به اثر گرد و غبار خشك در يك معدن سنگ اشاره كرد كه با شاخ و برگ محصولات كشاورزي و حشرات در يك مسير پر رفت و آمد روستايي متفاوت مي باشد. به همين دليل هنگام تعيين انواع چراغ ها و ملزومات نگهداري آ نها بايد به اين تفاوت ها توجه گردد.

كاهش لومن لامپ
نور خروجي از تمامي لامپ ها در طول مدت زمان بهر هبرداري از آنها كاهش مي يابد. نرخ دقيق اين كاهش به نوع لامپ و سيستم بالاست آن بستگي دارد. اين كاهش، با تعويض مكرر لامپ هاي سوخته و يا با تعويض گروهي آنها بهبود مي يابد. در جدول زیر براي هفت نوع لامپ مختلف، اين كاهش در قالب ضرايب نوعي نگهداري لامپ آورده شده كه در موقع انجام طراحي روشنايي استفاده مي گردند. براي ساير لامپ ها نيز اين ضريب از توليدكنندگان مربوطه دريافت مي شود.

ضرايب نگهداري لومن لامپ (LLMF)
*اين مقادير مربوط به دماي 25°C می باشند

نام كامل لامپ ها به همراه علائم اختصاري آن ها

ضريب بقاي لامپ
بقاي لامپ، احتمال تداوم عملكرد يك لامپ براي مدت زماني مشخص ميباشد. نرخ بقا به نوع لامپ و به خصوص در مورد لامپ هاي تخليه اي به توان، فركانس كليدزني و سيستم بالاست آ نها بستگي دارد. لامپ هاي معيوب سبب كاهش شدت روشنايي و غير يكنواختي نور در يك طرح روشنايي ميشوند. اين اثر با تعويض نقطه اي اين لامپ ها حداقل مي شود. جدول زیر مقادیر نوعی ضریب بقای لامپ را نشان می دهد.

آلودگي لامپ ها و چراغ ها
وجود آلودگي روي لامپ ها و چراغ ها عموماً موجب بيشترين مقدار اتلاف نور ميشود. اين ميزان اتلاف نور بستگي به نوع و چگالي آلودگي موجود در هوا، طراحي چراغ و نوع لامپ دارد. تجمع اين آلودگي بر روي سطوح منعكس كننده، با درزگيري محفظه لامپ چراغ در مقابل ورود گرد و غبار و رطوبت حداقل مي شود. درزگيري قسمت هاي نوريچراغ با حداقل درجه حفاظت IP5X تاثیر قابل توجهی در این خصوص دارد. جدول زیر مقادير نوعي ضرايب نگهداري را براي تعدادي از چراغها نشان مي دهد.

نورپردازی بناهای تاریخی
تفکیک بناهای تاریخی بر اساس نوع کاربری
• عمارتها, کاخ ها و بناهای مسکونی.
• بافت شهری(مراکز خدماتی-دروازه ها و…).
• نهادهای آموزشی.
• بناهای فرهنگی.
• بناهای نظامی
• بناهای مذهبی
تفکیک اجزای تشکیل دهنده بنا
• نما.
• پنجره و بالکن.
• تزیینات
• بادگیر
• رواق
• گنبد و گلدسته
دلایل اصلی نورپردازی خارجی بنای تاریخی
• به نمایش گذاشتن تصویر شبانه بنا در زمینه آسمان شبانه
• بزرگنمایی ابعاد واقعی بنا با تاکید بر المان های اصلی معماری در کنار مشخصه تاریخی-اجتماعی آن
• ايجاد امنیت، به بیان دیگر امن بودن محیط اطراف اين ساختمان ها
• افزايش زمان استفاده و ايجاد حیات شبانه و تأكید به وضعیت بنا که نتیجه آن حفظ حیات اقتصادي منطقه است.
• تاکید به ارزش فرهنگی و حفظ هویت بنا.
مکان قرارگیری تجهیزات نورپردازی
• چراغ ها قابل رویت نباشد
• نصب و نگهداری چراغ ها آسان باشد
• شکل چراغ با در نظر گرفتن هویت تاریخی بنا انتخاب شود.
• منابع مخفی نور باید در محلهایی قرار گیرند که محل نصب و قرارگیری چراغ های دیگر را آشکار نکند.
• توجه به مصالح به کار رفته در نما
• انتخاب منبع نوری بر اساس رنگ و ضریب انعکاسی سطح بنا, ضریب تشابه تابشی صورت گیرد.
• در مورد بناهای مذهبی ابتدا کلیه مدارک و طرح های آزمایشی مورد بررسی قرار گیرد.
طبقه بندی نورپردازی نمای خارجی بناهای تاریخی
نورپردازی خارجی با روش مرسوم
در اين روش اغلب از نورافكن هايي با توان نوري بالا براي روشن نمودن تمامي سطح بنا استفاده مي شود. طراحي نورپردازي خارجي بناهاي تاريخي در اين روش با مشكلاتي همراه است. براي توزيع مناسب نور لازم است منابع نوري در فاصله زيادي از بنا نصب شوند تا بتوانند منظر روزانه را حفظ نمايند.
اين بدان معني است كه محل نصب نورافكني كه در فاصله زياد قرارمی گیرد، باید به گونه ای انتخاب شود که نور آن مزاحم ورود و خروج افراد از بنا نباشد.

نورپردازی معمارانه
در اين روش اغلب از چراغ هاي کوچک نصب شده بر روی نما استفاده مي شود تا جزئیات معماري به نمايش گذاشته شوند. نورپردازي جزئیات بنا مي تواند با شکل هاي مختلف و با استفاده از نورافکن هاي کوچک يا چراغ هايي پر بازده با لامپهاي LED صورت گیرد.
از آنجایی که در اين روش چراغها بر روي بنا نصب می شوند، لذا احتیاط هاي لازم در زمان نصب براي حداقل تخريب نما ضروري است. در نورپردازي معمارانه حاصل کار به گونه ای است که منظر شبانه بنا کاملا متفاوت از تصو ر آن در روز باشد.

نورپردازی متحرک و متغیر
با استفاده از تجهیزات نورپردازی نمایشی تامین و با ایجاد نورهای رنگی نقشه ای متحرک نوری یا تصاویر اکران شده جلوه گر می شود.

بررسی روش های نوین در نورپردازی
تکنیک های فني زير از روش هاي اساسي يک نورپردازي موفق هستند که بنا به نیاز طرح و به تشخیص طراح بايد مورد استفاده قرار گیرند:
نورپردازي سطحي
نورپردازي سطحي يعني نور تابیده شده به سرتاسر نماي خارجی يک بنا که لازم است به نکاتی چند در اين روش نورپردازی توجه شود. نور سطحي مي تواند از زير يا بالا، از نزديک يا دور بر نما تابیده شود و اگر به صورتي صحیح به کار رود، به طراح امکان خلق فضايي دراماتیک، مهیج يا ضمني را می دهد